Σύμφωνα με τους Latané & Nida (1981), το bystander effect, το οποίο στα ελληνικά μεταφράζεται ως «η επίδραση παρευρισκομένων», είναι ένα φαινόμενο το οποίο εντοπίζεται στους αυτόπτες μάρτυρες, οι οποίοι θεωρούν ότι, αν των πάρει αγνοήσουν ένα περιστατικό, αυτό θα εξαφανιστεί. Έτσι, λοιπόν, το bystander effect, διακηρύττει ότι η πιθανότητα ένας παρατηρητής να βοηθήσει το θύμα σε ένα περιστατικό μειώνεται, όσο αυξάνεται ο αριθμός των παρατηρητών (Pedrew, 2013).
Με λίγα λόγια, η πιθανότητα να βοηθήσει κάποιος παρατηρητής (στην περίπτωσή μας σε ένα περιστατικό εκφοβιστικής συμπεριφοράς), είναι αντιστρόφως ανάλογη του αριθμού των παρευρισκομένων.
Πριν προχωρήσω στην ανάλυση των αιτιών που οδηγούν σε αυτή τη συμπεριφορά, θα ήθελα να κάνω μια μικρή ιστορική αναδρομή στο φαινόμενο αυτό. Αξίζει η αναφορά, κυρίως εξαιτίας του χρονικού πλαισίου εμφάνισής του, για να μπορέσουμε να διαπιστώσουμε αν αυτή η «απάθεια» των παρατηρητών είναι φαινόμενο της σύγχρονης κοινωνίας ή αν υπήρχε ανέκαθεν.
Το bystander effect είναι ένα φαινόμενο κοινωνικής ψυχολογίας κι έχει ακόμα μια ονομασία: εντοπίζεται στη βιβλιογραφία και ως «Φαινόμενο Kitty Genovese» (Anderson, 2011). Το όνομά του το πήρε από μια εικοσιοκτάχρονη κοπέλα, η οποία μαχαιρώθηκε μέχρι θανάτου έξω από το σπίτι της στη Νέα Υόρκη, το 1964 (Anderson, 2011). Εκείνη τη στιγμή πέρασαν, σύμφωνα με πηγές από τη βιβλιογραφία, τριάντα οκτώ άτομα από τη σκηνή και κανένας δεν σταμάτησε για να βοηθήσει τη νεαρή κοπέλα (Anderson, 2011). Έκτοτε, το φαινόμενο αυτό μελετάται συστηματικά από τους ερευνητές και διεξάγονται αρκετά κοινωνικά πειράματα επί τούτου.
Είμαι σίγουρη ότι θα σκέφτεστε πως η Νέα Υόρκη είναι μια μεγαλούπολη και ότι όλο αυτό είναι «φυσιολογικό» ή αναμενόμενο να συμβαίνει, γιατί εκεί υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι, είναι άγνωστοι μεταξύ τους και δεν έχουν την ίδια νοοτροπία και πεποιθήσεις με τους ανθρώπους εδώ στην Κύπρο ή στην Ελλάδα, οι οποίοι μεγαλώνουν με μια διαφορετική φιλοσοφία. Χρειάζεται όμως να δοθεί σημασία στο φαινόμενο αυτό καθαυτό και όχι στα μεγέθη των χωρών. Εδώ, ερευνώνται οι λόγοι που καθιστούν τον οποιοδήποτε άνθρωπο σε οποιαδήποτε χώρα απαθή μπροστά στο πρόβλημα που παρουσιάζεται μπροστά του. Συνεπώς, εδώ μελετάται καθαρά η στάση των θεατών και οι λόγοι πίσω από αυτή.
Πώς λειτουργούν οι αυτόπτες μάρτυρες;
Σύμφωνα με την Anderson (2011), οι λόγοι για τους οποίους παρατηρείται το bystander effect στους θεατές, είναι τρεις.
Αναστολή ακροατηρίου: οι θεατές σκέφτονται ότι η ποσότητα των παρατηρητών είναι μεγάλη. Με λίγα λόγια, ο αριθμός των θεατών λειτουργεί ανασταλτικά στο να βοηθήσουν το άτομο ή τα άτομα που το χρειάζονται.
Κοινωνική επιρροή: οι θεατές προβληματίζονται για το τι θα πουν οι άλλοι, για το κατά πόσον είναι σωστό ή όχι να επέμβουν κ.ο.κ. Οι θεατές θεωρούν ότι αφού κανένας δεν αντιδρά, κάποιος λόγος θα υπάρχει, άρα γιατί να αντιδράσω εγώ; Προκύπτει μετά και το ερώτημα: «Πα να μη βοηθά κάποιος άλλος, μήπως αυτό κάτι σημαίνει; Μήπως, για κάποιον λόγο, ούτε και εγώ πρέπει να βοηθήσω;»
Το κομμάτι της κοινωνικής επιρροής (της γνώμης δηλαδή των υπολοίπων) είναι το περισσότερο μελετημένο, με διάφορα κοινωνικά πειράματα. Ένα από τα πειράματα το οποίο έγινε για την κοινωνική επιρροή και το χρησιμοποιώ στις διαλέξεις μου, είναι το ακόλουθο:
Σε έναν πολυσύχναστο δρόμο της Αγγλίας, τοποθέτησαν κάπου στο πεζοδρόμιο έναν άντρα και μια γυναίκα. Ο άντρας, σε ανύποπτο χρόνο, άρχισε να κτυπά την κοπέλα, η οποία επανειλημμένως του φώναζε: «Σταμάτα να με κτυπάς! Σταμάτα να με κτυπάς! Δεν σε ξέρω!» Ένα ποσοστό της τάξεως του 65% των περαστικών, έσπευσε προς βοήθεια της κοπέλας.
Το ίδιο πείραμα έγινε ξανά την επόμενη βδομάδα, στον ίδιο δρόμο, με πρωταγωνιστές τον ίδιο άντρα και την ίδια γυναίκα, Ο άντρας άρχισε και πάλι να κτυπά την κοπέλα, μόνο που αυτή τη φορά η κοπέλα φώναζε: «Σταμάτα να με κτυπάς! Σταμάτα να με κτυπάς! Δεν ξέρω γιατί σε παντρεύτηκα!» Το ποσοστό των περαστικών που έσπευσαν να βοηθήσουν την κοπέλα μειώθηκε στο 19%.
Τι προκάλεσε άραγε αυτήν την αλλαγή; Μα φυσικά το κομμάτι της κοινωνικής επιρροής (Hamel, 2014). Ενώ το γεγονός είναι το ίδιο (μια κοπέλα είναι θύμα σωματικής κακοποίησης), εντούτοις η φράση «σε παντρεύτηκα» λειτουργεί ανασταλτικά, αφού αμέσως ο θεατής το εκλαμβάνει ως ένα «δικό τους οικογενειακό θέμα, στο οποίο μάλλον δεν θα ήταν σωστό να επέμβει».
Πολλά παρόμοια κοινωνικά πειράματα έχουν διεξαχθεί για την κοινωνική επιρροή και τα βλέπουμε αρκετές φορές και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το δυστύχημα είναι ότι παρατηρείται η τάση κανένας να μη νοιάζεται – όλο και λιγότεροι παρατηρητές θα ασχοληθούν πραγματικά και θα βοηθήσουν (Hamel, 2014).
Η απάθεια όμως αυτή καλλιεργείται στους θεατές από πολύ μικρή ηλικία και αυτός είναι άλλωστε ο λόγος για τον οποίο χαρακτηρίσαμε τον ρόλο αυτό ως ρόλο – κλειδί και τονίσαμε τη σημασία της δουλειάς που χρειάζεται να γίνει σε αυτή την ομάδα, όσον αφορά το κομμάτι του σχολικού εκφοβισμού. Οι σημερινοί μαθητές οι οποίοι αδιάφορα γυρίζουν σε βίντεο τον ξυλοδαρμό του συμμαθητή ή της συμμαθήτριάς τους, είναι οι ίδιοι αυριανοί πολίτες, οι οποίοι θα γυρίσουν την πλάτη σε μια απόπειρα ληστείας ή σε ένα περιστατικό βίας που θα εκτυλιχθεί μπροστά στα μάτια τους κατά ενός θύματος.
Διάχυση ευθύνης: είναι ο τρίτος άξονας στον οποίο κινείται το bystander effect και αφορά τον συλλογισμό του παρατηρητή: «Αφού υπάρχουν τόσοι, κάποιος άλλος σίγουρα θα το κάνει. Για τί να το κάνω εγώ;» (Anderson, 2011). Εναποθέτουν, έτσι, νοε ρά την ευθύνη της υπεράσπισης του θύματος σε κάποιον άλλον παρατηρητή ή θεωρούν ότι κάποιος άλλος θα το κάνει, αρκεί να μην είναι ο εαυτός τους (Anderson, 2011).
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΔΩΡΙΤΑΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΗ ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ