Οι κοινωνιολόγοι υποστηρίζουν ότι δεν μπορούμε να έχουμε ένα είδος καθρέπτη στο μυαλό μας χωρίς να υπάρχουν παρόμοιοι «καθρέπτες» στην κοινωνία. Επίσης, υποστηρίζουν ότι η αυτο-επίγνωση (self–awareness) εξαρτάται από τους κοινωνικούς καθρέπτες (social mirrors). Εάν το μυαλό μας λειτουργεί ως θέατρο, είναι επειδή η ζωή η ίδια είναι σαν ένα θέατρο, αφού απαιτεί καθημερινά ένα συνεχές παίξιμο ρόλου. Για τον Winnicott, δεν είναι εύκολο να πούμε ακριβώς πού παίζεται το έργο. Δεν παίζεται ούτε μέσα στο άτομο ούτε μέσα στο περιβάλλον, αλλά σε έναν δια-υποκειμενικό χώρο, σε έναν υπερ-χώρο, που τον ονόμασε μεταβατικό χώρο.
Ο George Mead (1863–1931), πατέρας της κοινωνιολογίας, υποστηρίζει ότι ο «εαυτός» αποτελεί μια κοινωνική διαδικασία. Όπως υπάρχουν οι στάσεις του σώματος που παίρνει το κάθε άτομο, υπάρχουν και οι συλλογικές στάσεις των άλλων, οι οποίες υιοθετούνται και ακολουθούνται από το κάθε άτομο. Στη διαδικασία αυτή, ο Mead θεωρεί το «εμένα» («me») ως τον κοινωνικό εαυτό, το οργανωμένο σύνολο των στάσεων των άλλων που υιοθετεί το άτομο, ενώ το «εγώ» («I») είναι η απάντηση του «εμένα», δηλαδή η απάντηση ενός ατόμου στη στάση των άλλων. Το «εμένα» είναι ο εαυτός ως αντικείμενο και το «εγώ» ο εαυτός ως υποκείμενο. Έτσι, ο νους και η διαδικασία της σκέψης είναι ο εσωτερικός διάλογος και η αλληλεπίδραση ανάμεσα στο «εμένα» και το «εγώ».
Από τη στιγμή που οι δράσεις του «εγώ» θα γίνουν γνωστές και θα αντικειμενοποιηθούν, περιέρχονται στο «εμένα». Το «εγώ» είναι αυτό που ξεκινάει μια δράση, αλλά αυτή γίνεται κατανοητή στο «εμένα», το οποίο την εσωτερικοποιεί, είναι σε θέση να τη σχολιάσει και ταυτόχρονα να σχεδιάσει την επόμενη δράση. Η τρέχουσα επίγνωση του εαυτού επομένως σχετίζεται με την τρέχουσα ενσωμάτωση στο «εμένα» των δράσεων του «εγώ». Επομένως, το «εμένα» συνεχώς μετασχηματίζεται, ακολουθώντας στενά το «εγώ», το οποίο αποτελεί την πηγή της τρέχουσας επίγνωσης των πραγμάτων.
Ο Mead αρνείται την πρώτου προσώπου υποκειμενικότητα της αυτο-επίγνωσης, υποστηρίζοντας ότι δεν μπορούμε να έχουμε αυτο-επίγνωση χωρίς να ξέρουμε ότι οι άλλοι έχουν επίγνωση. Η αυτο-επίγνωση είναι τρίτου προσώπου, ανήκοντας στο κοινωνικό περιβάλλον. Έτσι, ο Mead απαντά και στο πρόβλημα του νου των άλλων, θεωρώντας ότι οι άλλοι έχουν επίγνωση επειδή μπορούμε να μπούμε μέσα τους, μέσα από το μοντέλο παιξίματος ρόλων. Αυτό ταυτίζεται σχεδόν με τη θεωρία του νου (theory of mind), το να μπορούμε να διαβάζουμε δηλαδή τον νου των άλλων, αφού, έχοντας μια ανακλαστική συνειδητότητα, μπορούμε να διαβάζουμε τον δικό μας νου. Εξάλλου, η θεωρία του νου είναι μια πιο μοντέρνα παραλλαγή της κοινωνικής θεωρίας του καθρέπτη (social mirror theory). Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο έχει υποτεθεί ότι η συνειδητότητα που αποκτήσαμε μπορεί να αποτελεί μια παρενέργεια της εξελικτικής πίεσης, ώστε να μπορούμε να διαβάζουμε τον νου των άλλων.
Υπάρχει επίσης η ιδέα ότι το παιγνίδι προσποίησης (pretend play) είναι απαραίτητο για τη θεωρία του νου, αποτελώντας μάλιστα την πρώτη επιστημολογική κατάσταση που θα πρέπει να γίνει κατανοητή στα παιδιά. Όταν, για παράδειγμα, δύο παιδιά παίζουν μαζί και βλέπουν ένα μολύβι σαν αεροπλάνο, τότε αυτό που βλέπουν είναι μια επινεμόμενη ψυχική κατάσταση. Σύμφωνα με την κοινωνική θεωρία του καθρέπτη, μια υποκειμενική κατάσταση γίνεται συνειδητή μόνο αφού αυτή γίνει αντικειμενική, μέσω της δημόσιας αποδοχής.
Η κριτική στην κοινωνική θεωρία περιλαμβάνει την άποψη ότι η ικανότητα αναγνώρισης του εαυτού μας στον καθρέπτη δεν θα μπορούσε να είναι προϋπόθεση της κοινωνικής αυτογνωσίας, αφού οι εκ γενετής τυφλοί δεν χάνουν αυτήν την ικανότητα. Αντίθετα επίσης, άτομα με αυτισμό, τα οποία έχουν ελλείμματα κοινωνικής γνωσίας, τα πηγαίνουν καλά στο τεστ αναγνώρισης εαυτού στον καθρέπτη. Τα άτομα αυτά μάλιστα, όταν κοιτούν τον εαυτό τους στον καθρέπτη, δεν παρουσιάζουν τη γνωστή αμηχανία. Μήπως αυτός είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζουν τους άλλους; Πράγματι, τα άτομα με αυτισμό έχουν πρόβλημα να συλλάβουν τον εαυτό τους ως «εαυτό» στο μυαλό των άλλων.
Απόσπασμα από το βιβλίο «Ο Καθρέπτης & Εγώ» του συγγραφέα Ορέστη Γιωτάκου
