Μια διαμάχη για το ηλιοκεντρικό σύστημα και τη ζωή σε άλλους πλανήτες, στην Ελλάδα του 1821.
Μια σκληρή διαμάχη μεταξύ Διαφωτιστών και κύκλων του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης με κύριο θέμα το εάν είναι το σύστημά μας ηλιοκεντρικό ή γαιοκεντρικό και εάν υπάρχει ζωή σε άλλον πλανήτη, κι όλα αυτά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης. Λογοκρισία ιδεών, ένα είδος Ιεράς Εξέτασης, καύσεις βιβλίων… Ο Ρήγας Φεραίος, ο Αδαμάντιος Κοραής και ο Αθανάσιος Ψαλίδας μεταξύ των διαφωτιστών της μίας πλευράς και από την άλλη προσωπικότητες της Εκκλησίας, ο Αθανάσιος Μάριος ο Σέργιος Μακραίος, ο Ευγένιος Βούλγαρης, αλλά και Πατριάρχες όπως ο Γρηγόριος ο Ε’, ο Ιεροσολύμων Χρύσανθος Νοταράς.
Περί Καθαιρέσεως των φιλοσοφικών μαθημάτων «Το 1819-1821 περίοδο κατά την οποία έχουν φουντώσει οι προετοιμασίες της Επανάστασης, αλλά υπάρχουν και φαινόμενα «Ιερής Εξέτασης» στην Κωνσταντινούπολη. Αυτή είναι η χαρακτηριστική φράση που χρησιμοποιούν οι ίδιοι οι διαφωτιστές της εποχής. Έχουμε καύσεις βιβλίων, έχουμε ακόμα και παραλίγο απαγωγή διαφωτιστών, όπως για παράδειγμα του Αδαμάντιου Κοραή, από το Παρίσι με σκοπό να παραδοθεί σιδηροδέσμιος στον Σουλτάνο» λέει ο συγγραφέας του βιβλίου «Ηλιοκεντρικό Σύστημα και η Ζωή στο Διάστημα το 1821» (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις iWrite ).
Kάποια στιγμή ανάμεσα στις αρχές Μαρτίου και τις αρχές Απριλίου του 1821 (πιθανότατα στις 27 Μαρτίου) λαμβάνει χώρα στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ακόμα μία κρίσιμη Σύνοδος της Ιεραρχίας με θέμα «Περί καθαιρέσεως των φιλοσοφικών μαθημάτων». Κι όταν αναφερόμαστε σε «φιλοσοφικά μαθήματα», εννοούμε εν πολλοίς τις Φυσικές Επιστήμες και τις νέες προσεγγίσεις στη φιλοσοφία που έφερναν από τη Δύση οι Διαφωτιστές. Πληροφορίες για την εν λόγω Σύνοδο παίρνουμε από επιστολή που στέλνει από την Οδησσό προς τον αδερφό του, τον Σεπτέμβριο του 1821, ο Κωνσταντίνος Οικονόμου (1780-1857), μέγας ιεροκήρυκας του Πατριαρχείου έως την άνοιξη εκείνου του έτους. Πρόκειται με λίγα λόγια για έναν αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων. Στην επιστολή του ο Οικονόμου περιγράφει με δραματικό τόνο όσα εκτυλίσσονταν εκείνες τις μέρες στην Πόλη, με εκπροσώπους της συντηρητικής παράταξης της Εκκλησίας να κατηγορούν τους Eλληνες προοδευτικούς λόγιους, εντός και εκτός των τειχών, για την κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει. Κατηγορίες οι οποίες αυτή τη φορά θέτουν ξεκάθαρα σε κίνδυνο ακόμα και την ίδια τη ζωή των «πεπαιδευμένων», όπως ειρωνικά αποκαλούνται οι Διαφωτιστές.
Επιπρόσθετα, οι Ιεράρχες ζητούν το κλείσιμο των Σχολών με προοδευτικά προγράμματα εκπαίδευσης και την απομάκρυνση των διδασκάλων τους, κάτι που όντως έγινε πραγματικότητα μέσα στο επόμενο διάστημα. Κατά τη διάρκεια της Συνόδου γίνεται αναφορά στο όνομα του Κωνσταντίνου Κούμα, που κατά τη γνώμη ορισμένων ιεραρχών πρέπει να τιμωρηθεί, δίχως να τονίζεται ο τρόπος, επειδή έσπειρε «επαναστατικά φρονήματα» στους Έλληνες. Την ίδια στιγμή, μητροπολίτες όπως ο Γεράσιμος Χαλκηδόνος και ο Ιωσήφ Θεσσαλονίκης επιτίθενται σφοδρά εναντίον του Αδαμάντιου Κοραή και των οπαδών του, γεγονός που επιφέρει την αντίδραση τόσο του Οικονόμου όσο και του Γρηγορίου Ε΄, που ζητούν να πέσουν οι τόνοι, αφού οποιαδήποτε ονομαστική αναφορά σε πρόσωπα και καταστάσεις ενδεχομένως να αποβεί μοιραία για τους κατηγορούμενους. Για τον Λάππα, «η απόφαση της συνόδου “περί καθαιρέσεως των φιλοσοφικών μαθημάτων”, δεν αποτελεί παρά τη συνέχεια και το τέλος μιας παλιότερης υπόθεσης», εννοώντας φυσικά την εγκύκλιο του 1819 μέσω της οποίας ο Γρηγόριος στράφηκε κατά των Φυσικών Επιστημών, προσπαθώντας λίγους μήνες αργότερα να ελέγξει τη βιβλιοπαραγωγή και τη γενικότερη διακίνηση των ιδεών στην Κωνσταντινούπολη.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι τον Απρίλη του ’21, περίοδο κατά την οποία ο ξεσηκωμός των Ελλήνων καθίσταται γεγονός, ενσαρκώνοντας ύστερα από αιώνες σκλαβιάς τα όνειρα των Διαφωτιστών και των ριζοσπαστών λογίων που τον επιδίωξαν, οι συντάκτες του περιοδικού «Μέλισσα» από το Παρίσι προκηρύσσουν φιλολογικό διαγωνισμό με θέμα «Ποια και πόσα είναι τα κακά, όσα προξένησαν και έτι προξενούσιν εις το δυστυχές ημών γένος οι περισσότεροι των αρχιερέων, από Φωτίου του πατριάρχου μέχρι σήμερον; Ποιοι δε υπάρχουσιν οι κύριοι τρόποι, δι’ ων είναι δυνατόν να καταργηθή ο πανωλέθριος και φρικτός δεσποτισμός των αναξίων διαδόχων του φιλανθρώπου Ιησού και σωτήρος;».
Ο Αθανάσιος Ψαλίδας και το κατεστημένο.
Μία από τις μεγαλύτερες μορφές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, ο Γιαννιώτης διδάσκαλος Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829), αποτελεί ακόμα μία προσωπικότητα που θα εξετάσουμε εδώ. Γόνος οικογένειας εμπόρων, σπούδασε στην ιερατική σχολή της Πολτάβα (σημερινή Ουκρανία), ιδρυθείσα από τον Ευγένιο Βούλγαρη, ενώ από το 1787 εγκαταστάθηκε στη Βιέννη όπου, πέραν των σπουδών του σε μια σειρά από γνωστικά αντικείμενα (ξένες γλώσσες, Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία, Ιατρική, Φιλοσοφία κ.ά.), ανέπτυξε πλούσια συγγραφική δραστηριότητα. Εννέα χρόνια αργότερα επέστρεψε στην πατρίδα του, τα Ιωάννινα, μιας και η ζωή στην Αυστρία γινόταν ολοένα και πιο δύσκολη για εκείνον. Στην Ήπειρο ο Ψαλίδας διαδραματίζει σημαντικότατο ρόλο στα χρόνια που θα ακολουθήσουν, πάντα σε σχέση με την πνευματική ζωή του τόπου. Η σύγκρουση με το τοπικό κατεστημένο είναι αναπόφευκτη, γεγονός που τον φέρνει εκ νέου αντιμέτωπο με κατηγορίες όπως «τη διάδοση των αθεϊστικών θέσεων του Βολταίρου». Ομως τα προηγούμενα δεν είναι σε θέση να ανακόψουν την ενθουσιώδη δραστηριότητά του. Αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Μαρουτσαίας (ή αλλιώς Καπλανείου) Σχολής, στην οποία –όπως και πολλοί ακόμα Διαφωτιστές σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της ελληνικής επικράτειας– αποπειράται να μεταβάλει το πρόγραμμα σπουδών, εισάγοντας νέα μαθήματα όπως την Αστρονομία, τη Γεωγραφία και τη Φυσικοχημεία, πραγματοποιώντας, μάλιστα, εντυπωσιακά για την εποχή πειράματα.
Η διαμάχη μεταξύ Διαφωτιστών και εκπροσώπων της Εκκλησίας για θέματα Παιδείας και Επιστήμης και μάλιστα την κρίσιμη περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης είναι έντονη και έχει πολλές προεκτάσεις, οι οποίες έρχονται στο φως μέσα από την έρευνα του δημοσιογράφου – συγγραφέα Μηνά Παπαγεωργίου. Μια διαμάχη που για ορισμένους συνεχίζεται με άλλη ή παρόμοια θεματολογία μέχρι και σήμερα…
*Για τη συγγραφή του άρθρου χρησιμοποιήθηκε υλικό από τη συζήτηση που έγινε για το βιβλίο στο πλαίσιο της 17ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης στο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού (22/11/2020) και το δημοσίευμα της Τασούλας Επτακοίλη στην εφημερίδα «Καθημερινή» 28.09.2020
Δείτε το βιβλίο εδώ.